Το Διαμέρισμα Καρπασίας αρχίζει από την Ακανθού και φθάνει μέχρι και πέραν της Ιεράς Μονής του Αποστόλου Ανδρέα, στα νησιά Κλείδες. Αποτελείται από 42 μικτά και αμιγή χωριά, Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων και διοικητικά υπάγεται στην επαρχία Αμμοχώστου. Στην απογραφή πληθυσμού το 1973, οι κάτοικοι ήταν 20,412 Ελληνοκύπριοι, με τις 14 χιλιάδες να ζουν στην Καρπασία και 6,101 Τουρκοκύπριοι.
Στις 14 Αυγούστου 1974 αρχίζει η δεύτερη φάση της τουρκικής εισβολής και ολοκληρώνεται σε τρείς μέρες με την κατάληψη της Μόρφου, της Αμμοχώστου και της Καρπασίας.
Γιώργος Χατζηπαντελή
«17 Αυγούστου, έκαναν την εμφάνιση τους οι πρώτοι Τούρκοι στην Γιαλούσα. Σε δύο λαντ ρόβερ, γεμάτα Τουρκοκύπριους και Τούρκους αστυνομικούς, ενώ ακολούθησαν κι άλλοι πάνω σε μοτοσυκλέτες».
Στις 19 Αυγούστου, ομάδα τούρκων στρατιωτών, με Τουρκοκύπριους καθοδηγητές, εισέρχονται σε Ριζοκάρπασο και Γιαλούσα και οι δύο ονομάζονται Τζιαφέρ, ο ένας μηχανικός στο επάγγελμα και ο άλλος φθαρτέμπορος-μανάβης από το γειτονικό μικτό χωριό Άγιος Ανδρόνικος. Ήταν όμως αξιωματικοί και οι δύο της ΤΜΤ.
Μιχάλης Μικελλής
«Την πρώτη ημέρα είχαν φωνάξει τέσσερα ονόματα Ριζοκαρπασιτών από τα μεγάφωνα τα εκκλησίας τους οποίους επήραν αιχμαλώτους. Και την μεθεπόμενη μέρα, καθημερινά για τις επόμενες 3-4 μέρες, εμαζεύαν τους νέους, όσοι ήταν κάτω των 40 χρονών και πηγαίναν αιχμάλωτοι».
Στη Γιαλούσα, με ονομαστικό κατάλογο, συνέλαβαν εφτά άτομα που ήταν στο καφενείο και δύο άλλους από τα σπίτια τους. Όλοι άοπλοι, οικογενειάρχες. Ο μικρότερος ήταν ο 18χρονος σπουδαστής της Ξενοδοχειακής σχολής Δημήτρης Κεμμέκης.
Παναγιώτης Φελλούκας
«Η μητέρα του έκλαιγε και οδύρετο ασφαλώς... Όλες τις λέξεις δεν μπορούσαμε να τις ακούσαμε, όμως ακούσαμε, «ένα παιδί τι σας έκανε;». Ήταν απέναντι από το σπίτι μας. Από το παράθυρο της κουζίνας τον έβλεπα μαζί με την αδελφή μου, που τον πήραν από το ανώι του σπιτιού της μητέρας του και τον οδήγησαν με τα χέρια ψηλά δια μέσου του χωριού στον αστυνομικό σταθμό. Τον βλέπαμε από το παράθυρο, εκείνο το βλέμμα ήταν αγέρωχος, περπατούσε αγέρωχος».
Γιώργος Χατζηπαντελή
«Ο πατέρας μου το πρωί, εξύπνησε, εφόρεσε καινούργια ρούχα, καινούργια παπούτσια και του λέει η μητέρα μου, Σάββα που θα πας τώρα και φοράς τα καινούργια σου, εν να πάεις στον καφενέ; Και της λέει έτσι χαρακτηριστικά, εν θα το ξεχάσω ποτέ, “Αντρούλλα να ντυθώ, μήπως μας συλλάβουν οι τούρκοι τζιαί μείνουμε τζιαί ανυπόλυτοι”. Και έφυγε και δεν ξαναγύρισε...»
Και τους εννέα, δεν τους ξαναείδε ζωντανούς, ποτέ. Κανείς…Χρήστος Χατζηνικολάου, Σάββας Χατζηπαντελής, Χρήστος Κοσμάς, Οδυσσέας Ηλία, Παύλος Χατζηδημήτρης, Πιερής Αδάμου, Πανίκος Κεμέκκης, Στέλιος Σαββίδης, Μιχάλης Παράσχου. Όπως και τους Γιαννάκη Χαραλαμπούδη, Κουμή Καραγιώργη και Χριστόδουλο Καουτζάνη, οι οποίοι απήχθησαν λίγες μέρες αργότερα και από τότε είναι στον κατάλογο των αγνοουμένων.
Ο τουρκικός στρατός μπήκε στην κοινότητα, οργανωμένα στις 25 Αυγούστου. Μάζεψαν τους κατοίκους στην Εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, όπου χώρισαν τους άντρες από τα γυναικόπαιδα. Την ίδια στιγμή άρχιζαν οι λεηλασίες περιουσιών, εκκλησιών και κοιμητηρίων.
Γιώργος Χατζηπαντελή
«Εκεί μας μίλησε ένας αξιωματικός, μας είπε να μην φοβόμαστε, ότι θα περνούσαμε καλά, ότι δεν θα μας ενοχλούσαν, στο μεταξύ λεηλατούσαν τα σπίτια μας».
Παναγιώτης Φελλούκας
«Και συνέλαβαν 120 χωριανούς μας ως αιχμαλώτους. Τους μετέφεραν άλλους στα Αδανα, άλλους στο γκαράζ Παυλίδη».
Την επόμενη μέρα όμως, 26 Αυγούστου, οι ορδές του Αττίλα κατέκλυσαν όλη την Καρπασία.
Παναγιώτης Φελλούκας
«Μέτρησα 39 τανκς και 40 φορτηγά που μετέφεραν στρατιώτες, μετέβησαν στην Αγία Τριάδα και το Ριζοκάρπασο. Και έκαναν, ό,τι έκαναν στην Γιαλούσα και στα χωριά που πέρασαν προηγουμένως, να συλλάβουν αιχμαλώτους, να λεηλατήσουν και να βασανίσουν».
Και ο εφιάλτης αρχίζει. Μια οργανωμένη εκστρατεία διωγμών και εθνοκάθαρσης: τρομοκρατία, βασανιστήρια, ληστείες, ξυλοδαρμοί, ταπεινώσεις, απειλές και εκβιασμοί, ήταν πλέον καθημερινά φαινόμενα.
Παναγιώτης Φελλούκας
«Είχαμε δυόμισι χιλιάδες εγκλωβισμένους στο χωριό. Κάθε γειτονιά, κάθε σπίτι έζησε τις δικές της καταστάσεις».
Όποια περιοχή ελεγχόταν από τον τουρκικό στρατό και είχε ελληνικό στοιχείο, με επίκεντρο τους χιλιάδες κατοίκους της Χερσονήσου, έπρεπε να «καθαρίσει». Εξαναγκάζοντας 8300 Καρπασίτες να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς.
-Δημοσιογράφος: Πόσο θα μείνετε εδώ;
-Κάτοικος Γιαλούσας: Θέλω να μείνω εδώ, όλη μου τη ζωή.
-Δημοσιογράφος: Ακούσατε κάτι για πιέσεις από τους Τουρκους προς τους κατοίκους, να τους εκδιώξουν, να απαλλαγούν από αυτούς;
-Κάτοικος Γιαλούσας: Φοβάμαι πως δεν μπορώ να σας απαντήσω... ξέρετε, τα πράματα είναι πολύ πολύ δύσκολα αυτές τις μέρες, δεν μπορείς να μιλάς για αυτά τα θέματα».
Γιώργος Χατζηπαντελή
«Υπήρχε ένας πανικός. Κάθε βράδυ οι Τούρκοι έρκουνταν και μας κτυπούσαν τις πόρτες. Κάθε βράδυ. Η ώρα 12 η ώρα 1.00, η ώρα τρεις, εκτυπούσαν τις πόρτες για να μας εκφβοβίσουν.Αν έβγαινες έξω από το χωριό και σε έβρισκαν Τούρκοι αξιωματικοί, τους ξυλοκοπούσαν. Κάμποσοι Γιαλουσίτες ξυλοκοπήθηκαν γιατί επήαν να πάρουν τα ζώα τους.
Παναγιώτης Φελλούκας
«Όπως έλεγαν οι αιχμάλωτοι μια φορά συλλαμβάνονται, τη δεύτερη φορά εκτελούνται».
Γιώργος Χατζηπαντελή
«Λέει του η μητέρα μου, μα εγώ περιμένω τον άντρα μου. Εγώ εν τζιαί έχω κανένα στις ελεύθερες περιοχές, δεν φεύγω. Ότι τζιαί να μου κάνεις, λαλεί του, δεν φεύγω. Λέει της, αν η ώρα έντεκα, δεν είσαι στον αστυνομικό σταθμό, θα ‘ρτει το λεωφορείο εδώ, θα σας βάλουμε μέσα και θα φύγετε. Θέλετε, δεν θέλετε».
«Εν ηθέλαμε νάρτουμεν. Καθόλου, κανένας. Ήρταν, εγεμώσαν τρία λεωφορεία με τη βία, είπαν μας ότι εν να φέρουν στρατό την νύκτα να μας σηκώσουν, άμα εν έρτουμε σήμερα.
«Εγυρίζαν μεσάνυκτα, εφακκούσαν τες πόρτες να κάμουν έρευνες».
Η συνέχιση της φοίτησης των παιδιών στα σχολεία και η ελλιπέστατη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, οι μεγάλες παγίδες για τους εγκλωβισμένους. Όποιος ερχόταν στις ελεύθερες περιοχές δεν του επιτρεπόταν να γυρίσει πίσω.
Οι καταγγελίες για τις απειλές και εκδιώξεις, ήταν και στα δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής.
Σύμφωνα με στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών, σε λιγότερο από ένα χρόνο και συγκεκριμένα, στις 9 Ιουνίου 1975, ο αριθμός των εγκλωβισμένων είναι στους 10,500, με τον αριθμό να μειώνεται δραματικά μέρα με την μέρα, φθάνοντας στα τέλη Δεκεμβρίου στις 8750. (Ενώ το 1976 μειώθηκε στους 3450 εγκλωβισμένους)
Για να αντιμετωπίσει την κατάσταση, το 1975 η Κυπριακή Κυβέρνηση εξουσιοδοτεί τον τότε συνομιλητή της ελληνοκυπριακής πλευράς Γλαύκο Κληρίδη, να εγείρει το θέμα στο πλαίσιο του τρίτου γύρου των συνομιλιών στη Βιέννη. Οι συνομιλίες για τη λύση του κυπριακού απέτυχαν, ωστόσο πέτυχαν μια συμφωνία που έμεινε στην ιστορία: η συμφωνία της Τρίτης Βιέννης.
Τη συμφωνία στην παρουσία του ΓΓ του ΟΗΕ Κούρτ Βαλντχαϊμ, μονόγραψαν στις 2 Αυγούστου 1975, ο Γλαύκος Κληρίδης και ο Ραούφ Ντενκτάς συνομιλητής της τουρκοκυπριακής πλευράς.
Αποτελεί έγγραφο των Ηνωμένων Εθνών με αριθμό S/11789:
-Εις τους Τουρκοκυπρίους τους επί του παρόντος διαμένοντας εις το νότιον τμήμα της νήσου θα επιτραπεί, εάν επιθυμούν, να μετακινηθούν εις τον βορράν μετά των υπαρχόντων των, επί τη βάση οργανωμένου προγράμματος και με την βοήθειαν της Ειρηνευτικής Δυνάμεως.
-Ο κ.Ντενκτάς επανέλαβε, και συνεφωνήθη, ότι οι Ελληνοκύπριοι οι επί του παρόντος διαμένοντες εις το βόρειον τμήμα της νήσου, είναι ελεύθεροι να παραμείνουν και ότι θα παρασχεθή εις αυτούς πάσα βοήθεια, διά να δύνανται να διάγουν μίαν ομαλήν ζωήν, περιλαμβανομένων διευκολύνσεων εις τον εκπαιδευτικόν τομέα και διά την άσκησιν της θρησκείας των, ως επίσης και ιατρικής περιθάλψεως υπό ιδικών των ιατρών και ελευθέρας διακινήσεως εις τον βορράν.
-Οι Ελληνοκύπριοι, οι επί του παρόντος διαμένοντες εις τον βορράν, οι οποίοι κατόπιν αιτήσεώς των και χωρίς να υποστούν οποιασδήποτε φύσεως πίεσιν, θα εκδηλώσουν την επιθυμίαν να μεταβούν εις τον νότον θα δύνανται να πράξουν τούτο.
-Η Ειρηνευτική Δύναμις των Ηνωμένων Εθνών θα έχει ελευθέραν είσοδον εις τα Ελληνοκυπριακά χωρία και τόπους διαμονής των Ελληνοκυπρίων εις τον βορράν.
-Προς εφαρμογήν της ανωτέρω συμφωνίας θα δοθή προτεραιότης εις την επανασύνδεσην οικογενειών, πράγμα το οποίον δύναται ωσαύτως να συνεπάγεται, την μεταφοράν αριθμού Ελληνοκυπρίων επί του παρόντος διαβιούντων εις το νότιον τμήμα, εις τον βορράν.
Γλαύκος Κληρίδης
«Το Υπουργικόν Συμβούλιον με εξουσιοδότησε, εν γνώσει και του Εθνικού Συμβουλίου, και κατόπιν οδηγιών του Προέδρου της Δημοκρατίας, να είπω στον κύριον Ντενκτάς- δια να αποφύγωμεν την εκδίωξη των ελλήνων από τα βόρεια- ότι σιωπηρώς θα αφήναμεν τους τούρκους να παν στα βόρεια. Και αυτό θα γινόταν άνευ ανταλλάγματος. Επροτίμησα να εξασφαλίσω την Καρπασίαν, παρά σιωπηρώς να αφήσουμε τους τούρκους να πάνε στα βόρεια».
Εννέα χιλιάδες Τουρκοκύπριοι έφυγαν με την συνοδεία αντρών της ΟΥΝΦΙΚΥΠ, αλλά η τουρκική πλευρά αντί να εφαρμόσει την Συμφωνία, παραβίασε όλα της τα σημεία.
«Μετά ήρτε η συμφωνία της Τρίτης Βιέννης, τζιαί εσταμάτησαν για ένα χρονικό διάστημα. Τα σχολεία άνοιξαν για τρεις -τέσσερις μήνες και μετά εκλείσαν τα. Τζιαί μετά εξεκίνησε η μαζική πλέον εκδίωξη».
Απειλές και εκβιασμοί ακόμα και σε όσους είχαν πολύ καλές σχέσεις με Τουρκοκύπριους με επιρροή στη κοινότητα τους.
Ιωάννα Χατζηπαντελή
Αυτό που ισχύει στη Γιαλούσα τώρα είναι ο στρατιωτικός νόμος. Στην πρώτη περίπτωση λοιπόν, να ξέρεις ότι θαρθούμε στο σπίτι σου, θα σου κάνουμε αυτό, μου είπαν πολλά πράγματα που θα μπορούσαν να μου κάνουν, και ότι θα με θάψουν στο σκαλοπάτι της πόρτας μας, για να πατά πάνω η μάμα μου, τζιά μπαίνει και να βγαίνει που το σπίτι.
Αντί της ομαλής ζωής, οι τούρκοι έφεραν στη ζωή των εγκλωβισμένων χειρότερα δεινά. Και η οργανωμένη εκστρατεία διωγμών και εθνοκάθαρσης, παρά την συμφωνία της Γ Βιέννης, μπαίνει στην τελική ευθεία εξαναγκάζοντας 8300 Καρπασίτες να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς. Φόνοι, ληστείες, τρομοκρατία.
Ο Μιχάλης Μικέλλης δώδεκα χρόνων τότε θυμάται.
Μιχάλης Μικέλλης
«Έχω χαρακτηριστικά στο μυαλό μου, μια περίπτωση μιας συγχωριανής μας, που ήταν 500 μέτρα το σπίτι μου, που το σπίτι της, ένα βράδυ ακούσαμε εκρήξεις. Εξυπνήσαμε και εγώ μικρό παιδί, είδαμε το σπίτι της να καίγεται… Και θυμούμε ήμουν εκεί, που εντοπίσαν την γριά πάνω στο κρεβάτι της και η στέγη έππεσε και εντοπίσαν την γριά να είναι καμένη και να είναι μόνο από τη μέση και πάνω. Έχω αυτή την εικόνα στο μυαλό μου».
Συνολικά, 29 φόνοι εγκλωβισμένων, πολλοί με βάρβαρο τρόπο, έμειναν ανεξιχνίαστοι από τις κατοχικές Αρχές.
Τα δεινά των εγκλωβισμένων, επιβεβαιώνει χρόνια αργότερα και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στην 4η Διακρατική Προσφυγή της Κυπριακής Δημοκρατίας κατά της Τουρκίας
Η προσφυγή καταχωρήθηκε το1994 και η τελεσίδικη απόφαση εκδόθηκε στις 12 Μάϊου 2014. Στον τρίτο πυλώνα της απόφασης που αφορά τις παραβιάσεις των δικαιωμάτων των εγκλωβισμένων, το ΕΔΑΔ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπήρξε από πλευράς Τουρκίας, παραβίαση των άρθρων 3,8,9 (ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας), άρθρο 10 (ελευθερία έκφρασης) και άρθρο 13 της Σύμβασης, ως επίσης και των άρθρων 1 και 2 (δικαίωμα στην εκπαίδευση).
Παναγιώτης Φελλούκας
«Όσο κι αν ακούμε κυπριακές φωνές, στο εσωτερικό και να μας συμβουλεύουν να ξεχάσουμε.. Αυτοί που έζησαν εγκλωβισμό, αυτοί που έζησαν προσφυγιά, αυτοί που έζησαν αγνοούμενους, νεκρούς, δυστυχώς, δεν μπορούν να ξεχάσουν. Μπορούμε να συγχωρέσουμε και να συμβιβαστούμε, για ένα καλύτερο αύριο για τα παιδιά μας, για τα εγγόνια μας, για τις νέες γενιές. Όμως να ξεχάσουμε είναι αδύνατο».
Από τις 20.000 το 1973, τώρα έχουν μείνει μόλις 332 εγκλωβισμένοι. Μαζί με τους 368 επαναγκατασταθέντες στα χωριά των Μαρωνιτών, αγγίζουν μόλις τους 700 οι εγκλωβισμένοι. Η Συμφωνία της Γ’ Βιέννης ισχύει από το 1975...
