24 χιλιόμετρα μακριά από τη Λευκωσία, στη δεξιά πλευρά του αυτοκινητόδρομου Λευκωσίας – Τροόδους κι εντός της νεκρής ζώνης, βρίσκεται ένα μικρό αλλά ηρωικό χωριό, που μετράει χιλιάδες χρόνια ελληνικής ιστορίας. Η Δένεια. Οι σύγχρονες Θερμοπύλες, όπως θα μπορούσε να πει κάποιος, και όχι άδικα.
Στις 14 Αυγούστου 1974 με την έναρξη του δεύτερου γύρου της τουρκικής εισβολής στη Δένεια βρήκαν καταφύγιο εκτοπισμένοι απο τα γειτονικά χωριά Άγιος Βασίλειος και Σκυλλούρα, τα οποία ήδη είχαν καταληφθεί.
Χριστάκης Παναγιώτου - Κάτοικος Δένειας – Πολέμησε στο χωριό την 18η Αυγούστου 1974
«Κάποιοι χωριανοί δεν ήθελαν να φύγουν, παρά το ότι από την πρώτη ημέρα είχε σπάσει η αμυντική γραμμή της ΕΦ που ήταν στον Άγιο Βασίλειο και ο στρατός περνούσε από τη Δένεια, τη Φιλιά και πήγαινε προς το Τρόοδος. Δεν το έκανε η καρδιά των κατοίκων να φύγουν. Όμως όταν είδαν την δεύτερη ημέρα και την τρίτη, ελάχιστοι χωριανοί έμειναν. Υπήρχε φόβος; Ναι γιατί οι Τούρκοι βομβάρδιζαν το χωριό όλη μέρα με βόμβες Ναπάλμ. Με όλμους, με τα πάντα. Ο κόσμος έφυγε. Έμειναν κάποιοι νεαροί με κάποιους στρατιώτες της 21 ΕΑΝ, γύρω στους 15-18 στρατιώτες που τους έστειλαν στο Ακάκι και προς τιμή τους ήρθαν στη Δένεια».
Τα τουρκικά άρματα μάχης προελαύνουν στον κάμπο της Μόρφου, με τις μονάδες της Εθνικής Φρουράς να βρίσκονται σε πλήρη αποδιοργάνωση. Παρά την συμφωνία εκεχειρίας που υπεγράφη στις 16 Αυγούστου, οι Τούρκοι προετοιμάζονταν να χτυπήσουν τη Δένεια.
Θεοφάνης Ανδρέου - Κάτοικος Δένειας – Πολέμησε στο χωριό την 18η Αυγούστου 1974
«Κατά το μεσημέρι είδαμε κάτι λεωφορεία με κάποιους που ήρθαν να στρατοπεδεύσουν. Στρατοπέδευαν κάμποσοι.... Όταν νύχτωσε, μας είπε ο αξιωματικός να πάμε ορισμένα άτομα με στρατιώτες πιο μπροστά για φυλάκια. Εγώ πήγα με δύο στρατιώτες. Πήραν ένα 30αρι. Εγώ δεν ήξερα από όπλα. Το στήσαμε εκεί που έγινε η μάχη, πάνω στη βεράντα.»
«Οι δικοί μας 18 ήταν όμως συν τους χωριανούς. Τη νύχτα του Σαββάτου ο διοικητής επειδή οι στρατιώτες ήταν πολύ κουρασμένοι, έβαλε ένα χωριανό σε κάθε ομάδα για να προσέχουμε στην άκρια του χωριού», επισήμανε ο κ. Χριστάκης Παναγιώτου.
Το πρωί της Κυριακής 18 Αυγούστου, οι Τούρκοι έβαλαν στο στόχαστρο το χωριό Δένεια. Θεώρησαν ότι θα ήταν εύκολη η αποστολή τους. Ωστόσο, λογάριασαν λάθος.
«Γύρω στις 07:00- 08:00, ξεκίνησαν να έρχονται λεωφορεία από τον κύριο δρόμο που ενώνει τη Μόρφου με τη Λευκωσία που ήταν στρατοπεδευμένοι οι Τούρκοι, ξεκινήσαν δύο λεωφορεία στην αρχή και ήρθαν και μπήκαν στην άκρια του χωριού και μετά ξεκινήσαν άλλα δύο. Όταν κατεβήκαν και μπήκαν σε μία γραμμή οι Τούρκοι, κι έρχονταν προς το χωριό, στο χωριό υπήρχαν 2 μόνο Marmon που ήταν της 21 ΕΑΝ. Ήταν κάτι σαν άρματα με πολύ μικρή εμβέλεια να χτυπήσουν. Στα 40 μέτρα από την είσοδο του χωριού, οι δικοί μας οι στρατιώτες, είχαν φωνάξει: «σταματάτε, θα πυροβολήσουμε», είπε ο κ. Χριστάκης.
Θεοφάνης Ανδρέου
«Οι δικοί μας ήταν με ένα άρμα. Τους προειδοποιούσαν. Στο τέλος αρκινέψασιν πόλεμο»
Χριστάκης Παναγιωτου
«Δόθηκε διαταγή από τους δικούς μας κι άρχισε πυροβολισμός. Και από το Marmon και από τις θέσεις που υπήρχαν από τη νύχτα. Εκείνη τη στιγμή έγινε μεγάλο πανδαιμόνιο, δηλαδή οι Τούρκοι πήγαν να πάρουν κάτι χωρίς να καταβάλουν ιδιαίτερη προσπάθεια. Μετά όμως, ξεκίνησαν κι εκείνοι και πυροβολούσαν».
Περσούλα Χαραλάμπους - Κάτοικος Δένειας – Έζησε τα γεγονότα της 18ης Αυγούστου
«Εκείνη την ημέρα ήμουν στη Δένεια με τον αδερφό μου. Ήρθαμε να ταΐσουμε τις κουέλλες και να φύγουμε. Ο αδερφός μου πήγε από την πλευρά που γινόταν η μάχη. Ήρθε ο αδερφός μου και μου λέει μπες στην κάσια μαζί με τον Τάκη και φύγετε. Εγώ δεν του κρόστηκα και έμεινα μαζί του. Είχε έναν τοίχο μαζί με μια πόρτα. Τους δίνει μία και έπεσαν. Γιατί έκανες έτσι του είπα και μου λέει γρήγορα να φύγουμε.»
Χριστάκης Παναγιώτου
«Η μάχη έγινε εδώ; Ακριβώς εδώ. Δεν υπήρχαν τα κτίσματα που είναι εδώ. Ήταν μια ανοιχτή περιοχή. Οι δικοί μας στρατιώτες ήταν στο απέναντι σπίτι με το πολυβόλο το ένα, το μάρμο ήταν λίγο πιο αριστερά και οι Τούρκοι ήρθαν στα 40 μέτρα. Τα σπίτια εδώ απέναντι ήταν όλα διάτρητα με σφαίρες των Τούρκων στρατιωτών»
Θεοφάνης Ανδρέου
«Ετελειώσαν τα πυρομαχικά των δικών μας, πήραν τα όπλα και έφυγαν. Το ίδιο έκαναν και οι Τούρκοι γιατί δεν ήξεραν να προχωρήσουν στο χωριό, μπορεί να είχε στρατιώτες να τους σκοτώσουν. Επιάσαν τζείνους που επιάσαν με τα λεωφορεία και στράφηκαν πίσω εκεί που στρατοπέδευσαν».
Χριστάκης Παναγιώτου
«Σε καμιά ανάμιση ώρα επενέβησαν τα Ηνωμένα Έθνη, ήρθαν εκεί, οι Τούρκοι ένιωσαν ότι υπήρχε δύναμη και από το φόβο τους, γιατί είχαν φόβο οι Τούρκοι, έκαναν οπισθοχώρηση, πήραν τα λεωφορεία και πήραν τη θέση που είχαν προηγουμένως».
Χάρις σε μία χούφτα ανθρώπων, η Δένεια έμεινε ελεύθερη. Οι κάτοικοι της Δένειας επέστρεψαν, μα οι μέρες που ακολούθησαν, συνέχισαν να είναι δύσκολες...
Περσούλα Χαραλάμπου
«Υπήρχε φόβος να επιστρέψετε στη Δένεια; Ναι. Εγώ κι ο αδερφός μου πέφταμε έσσω μας και έριχναν σφαίρες οι Τούρκοι πάνω στα κεραμίδια. Ύστερα που ήρθαμε μπαίναν στις μάντρες μας και εβουρούσαν να πιάσουν κουέλλες.
Χριστάκης Παναγιώτου
«Μια μέρα ένας χωριανός, άκουσε θόρυβο μέσα στη μάντρα του, βγήκε έξω, είχε 5-6 παιδιά, και βρέθηκε με Τούρκους στρατιώτες εκεί και στην πάλη που υπήρχε μεταξύ τους, ο κύριος Χρίστος τον έπιασε, ο Τούρκος πυροβολούσε και δεν μπορούσε να τον πυροβολήσει. Μέχρι που φώναξε, άκουσε τους πυροβολισμούς και πήγαν οι γειτόνοι, έπιασαν τον Τούρκο, τον παρέδωσαν.
Μια επίσκεψη στη Δένεια αλλά και το βιβλίο του Κώστα Χαραλαμπίδη «ΔΕΝΕΙΑ, ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ», μας διδάσκουν το μεγάλειο του χωριού.
Κώστας Χαραλαμπίδης- Δημοσιογράφος/συγγραφέας/φίλος της κοινότητας
«Η Δένεια είναι ένα μουσείο χωρίς τοίχους. Αυτό μαρτυρείται από τα χιλιάδες ευρήματα που παραπέμπουν και πάνε πίσω 4000 χρόνια π.Χ, ένας τόπος με πλούσια ιστορία και προϊστορία.... Αυτό που έμεινε ως κληροδότημα για τις μελλούμενες γενιές δια χειρός Χριστάκη Παναγιώτου, ήταν το Διώνειον Αμφιθέατρο στην είσοδο του χωριού, ένα μεγαλοπρεπές, υπέροχο θέατρο στα πρότυπα των αρχαίων ελληνικών θεάτρων».
«Τιμή σ΄εκείνους όπου στην ζωή των όρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες»
