Σε εκατοντάδες υπολογίζονται οι Κύπριοι εθελοντές που πολέμησαν για την ελευθερία της Ελλάδας. Στα απομνημονεύματα πολλών από τους σημαντικότερους οπλαρχηγούς του Αγώνα αναφέρονται ονομαστικά Κύπριοι που διακρίθηκαν στα πολεμικά μέτωπα. Γνωστή επίσης είναι και η επαναστατική σημαία με την επιγραφή: «ΣΗΜΕΑ ΕΛΗΝΗΚΙ ΠΑΤΡΗΣ ΚΥΠΡΟΥ», που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Αθήνας. Γνωστό είναι επίσης και το μνημείο στον «Κήπο των Ηρώων» στο Μεσολόγγι των έξι Κυπρίων αγωνιστών που πήραν μέρος στην πολιορκία και την Έξοδο της Ιεράς Πόλεως.
Ο σημαντικότερος μελετητής της συμμετοχής Κυπρίων στους ελληνικούς απελευθερωτικούς αγώνες, ο καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κύπρου Πέτρος Παπαπολυβίου, σε πολλές δημοσιεύσεις και σχετικές ομιλίες του μας παρέχει τεκμηριωμένες πληροφορίες για τη συμμετοχή αγωνιστών από την Κύπρο στην Επανάσταση του 1821.
Όπως επισημαίνει ο ίδιος, οι γνώσεις μας για το φαινόμενο αυτό έγιναν κατά πολύ πλουσιότερες μετά τη δημοσίευση τον Ιούλιο του 2008, στη Λευκωσία, με εισαγωγή και επιμέλεια του Γιώργου Χατζηκωστή, του τρίτομου έργου «Αρχείον Ροδίωνος Π. Γεωργιάδη», με εκδότη την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου. Ο Κύπριος Ιστορικός Ροδίων Γεωργιάδης, εθελοντής στον πόλεμο του 1940-1941, που πέθανε σε ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης το 1944, είχε εκπονήσει εξαντλητική έρευνα στα ελληνικά κρατικά αρχεία, καταγράφοντας με τους συνεργάτες του τη συμμετοχή των Κυπρίων στην Επανάσταση.
Όπως σημειώνει ο ίδιος στην εισαγωγή του έργου του: «στους φακέλους του Υπουργείου Πολέμου, βρήκαμε τις περισσότερες πληροφορίες για Κυπριώτες αγωνιστές. Στα έγγραφα που αντιγράψαμε αναφέρονται πάνω από 600 Κυπριώτες αγωνιστές κατανεμημένοι στα σώματα διαφόρων οπλαρχηγών από τον Μακρυγιάννη ως τον Γρίβα και με διάφορους βαθμούς από του αντιστρατήγου ως τον δεκανέα του Α΄ τακτικού συντάγματος». Η ιδιαίτερη καταγωγή των αγωνιστών εντοπίζεται κυρίως από το προσδιοριστικό «Κύπριος», «Κυπραίος» ή «Κυπριώτης» που συνοδεύει το μικρό συνήθως όνομά τους.
Αξιοσημείωτη είναι επίσης η συμμετοχή Κυπρίων στον αγώνα στη θάλασσα. Εκτός από την αμφισβητούμενη, αλλά πολύ πιθανή ιστορία της άφιξης του Κανάρη στην Κύπρο και της ενίσχυσής του με υλικά και εθελοντές το 1821, γνωρίζουμε για Κύπριους ναυτικούς. Όπως σημειώνει ο Πέτρος Παπαπολυβίου, ο Κωνσταντής Κυπριώτης έχασε το δεξί του χέρι πολεμώντας σε σπετσιώτικα καράβια σε ναυμαχία τον Φεβρουάριο του 1822. Ανάμεσα στους άντρες του πυρπολικού του Λέκα Ματρόζου αναφέρεται ο Σάββας Κυπριώτης, ενώ στον κατάλογο των τριάντα ανδρών του Κωνσταντή Κανάρη συγκαταλέγεται και ο Μανώλης Κωσταντή Κυπριώτης. Γνωρίζουμε επίσης έναν Κύπριο καπετάνιο, τον Ιωάννη Κύπριο, του mistico (μικρού ευέλικτου πρώην πειρατικού πλοίου) «Ποσειδών», που ανέλαβε αποστολές στον Αργολικό κόλπο κατά το 1825.
Οι αναφορές γνωστών ηρώων και απομνημονευματογράφων σε αγωνιστές του ’21 από την Κύπρο που ανδραγάθησαν είναι ιδιαίτερα συγκινητική. Ο Μακρυγιάννης, για παράδειγμα, αναφέρεται στον Μιχάλη Κυπραίο «καλό και γενναίο πατριώτη», που τραυματίστηκε θανάσιμα στη νικηφόρα μάχη στους Μύλους της Λέρνας στις 13 Ιουνίου 1825. Ο Μιχάλης Κυπραίος είχε αναλάβει μιαν ιδιαίτερα ριψοκίνδυνη αποστολή κατά την πολιορκία του Νεοκάστρου έναν μήνα νωρίτερα περίπου, όταν κολύμπησε όλη τη νύχτα με κίνδυνο της ζωής του ως την αγγλική φρεγάτα που είχε αγκυροβολήσει εκεί, για να συνεννοηθεί για την ασφαλή έξοδο των πολιορκημένων από το κάστρο που το πολιορκούσε ο Ιμπραήμ.
Γνωρίζουμε επίσης για τη συμμετοχή Κυπρίων στον Ιερό Λόχο, που με την ηρωική του θυσία στο Δραγατσάνι της Μολδοβλαχίας στις 7 Ιουνίου 1821 έγραψε μίαν από τις λαμπρότερες σελίδες της ελληνικής Ιστορίας. Ο Ζήνων Κύπριος επιβίωσε στη μάχη και εντάχθηκε στο σώμα του Γεωργάκη Ολύμπιου μένοντας μαζί του ως το ολοκαύτωμα της μονής Σέκου της Μολδαβίας στις 9 Σεπτεμβρίου 1821. Ο αδερφός του, Άγγελος, επίσης Ιερολοχίτης, κατόρθωσε μετά τη διάλυση των επαναστατών στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες να κατέλθει στην Ελλάδα και να λάβει μέρος σε μάχες εναντίον των Τούρκων, συμμετέχοντας στο τακτικό σώμα υπό τον Γάλλο Φιλέλληνα Φαβιέρο.
Οι αδελφοί Θησέα
Ιδιαίτερη αναφορά οφείλεται στους Κύπριους αδερφούς Θησέα, συγγενείς του εθνομάρτυρα Κυπριανού, που ανήκαν σε πλούσια οικογένεια του νησιού. Ο Νικόλαος Θησέας τα πρώτα χρόνια της Επανάστασης βρισκόταν στη Μασσαλία ως Ρώσος υπήκοος ασκώντας εμπορική δραστηριότητα. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και συντόνιζε τη μετάβαση των Γάλλων φιλελλήνων στην Ελλάδα. Το φθινόπωρο του 1821 εγκατέλειψε τη Μασσαλία και πήγε στη Ρώμη, όπου μαζί με τον αδερφό του Θεόφιλο και άλλους Κύπριους φυγάδες συνέταξαν υπόμνημα για την ελευθερία της Κύπρου. Έχουμε έτσι ένα σημαντικό ντοκουμέντο του πρώτου ίσως αιτήματος για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Στη συνέχεια, κατέβηκε στον Μοριά όπου υπηρέτησε στο πλευρό του Υψηλάντη, αναλαμβάνοντας την οργάνωση Φιλελλήνων. Καθώς ήταν πλούσιος, ξόδεψε μεγάλος μέρος της περιουσίας του στον Αγώνα. Στις βεβαιώσεις του Νικήτα Σταματελόπουλου (Νικηταρά) και του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη γίνεται λόγος για τη μεγάλη προσφορά του Νικόλαου Θησέα στη διατήρηση κλίματος συναδέλφωσης και ομόνοιας μεταξύ των αγωνιστών.
Κύπριοι στο Μεσολόγγι
Στη μαρμάρινη πλάκα του μνημείου είναι χαραγμένα τα ονόματα του Χριστόδουλου Κοκκινόφτα από την Τσάδα («πλούσιου ποιμνιοτρόφου», κατά τον Λ. Φιλίππου), του Νικόλαου Χατζησάββα επίσης από την Τσάδα, του Ιωάννη Κυπρίου, «λοχαγού της Φάλαγγας», του καπετάν Ιωάννη Κυπρίου, κυβερνήτη του πλοιαρίου «Ποσειδών», στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω, του Μιχαήλ Αντωνίου Κυπρίου, του Παντελή Γεωργίου Ορφανού (τραυματίστηκε στην πολιορκία) και του Γιάννη Πασαπόρτη, από την Κοίλη. Πιο γνωστός στην Κύπρο από τους παραπάνω ήταν ο Πασαπόρτης, από τους τυχερούς και τολμηρούς που επέζησαν της Εξόδου του Μεσολογγίου. Το προσωνύμιο «Πασαπόρτης» οφείλεται στο ελληνικό διαβατήριο που έλαβε για τις υπηρεσίες του στο έθνος μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας και το επιδείκνυε με καμάρι όταν επέστρεψε στην Κύπρο μαζί με τα όπλα του, που δυστυχώς δεν σώθηκαν. Σώθηκε μόνο και φυλάσσεται ως ιστορικό κειμήλιο ο χειρόμυλος με τον οποίον άλεθε το μπαρούτι για το καριοφίλι του. Όσον αφορά τον Νικόλαο Χατζησάββα, αναφέρει ο Κασομούλης ότι: «επτά πληγαίς είχε λάβει […] και μ’ έλεγε ακόμη ο δυστυχής ότι “θα βαστάξω”».
Ιώνιος Φάλαγξ
Σύμφωνα με δημοσίευμα της Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος της 24ης Ιουλίου του 1826, η Ιώνιος Φάλαγξ συγκροτήθηκε στο Νάυπλιο κι αποτελείτο από 359 άνδρες, από τους οποίους οι 150 περίπου ήταν Μικρασιάτες, οι 19 Κύπριοι και οι υπόλοιποι κατάγονταν από άλλες ελληνικές περιοχές. Σκοπός της φάλαγγας, που ο οργανισμός της δημοσιεύθηκε στις 26 Ιουνίου του 1826, ήταν «η εις έν σώμα ένωσις των εις την ελευθέραν Ελλάδα ευρισκομένων και υπό διαφόρους αρχηγούς διεσπαρμένων Ιώνων κ.λπ., διά να κατασταθώσιν ούτω χρησιμώτεροι εις τον υπέρ της ελευθερίας ιερόν ελληνικόν αγώνα». Τέθηκε στη διάθεση του σώματος του Νικήτα Σταματελόπουλου (Νικηταρά) έχοντας ως επικεφαλής τον Μικρασιάτη Ιωάννη Καρόγλου. Πήρε μέρος σε διάφορες επιχειρήσεις, κυρίως στην εκστρατεία του 1826 στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα και στην Ακρόπολη. Μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του Γάλλου Φιλέλληνα Φαβιέρου, που ήταν ο επικεφαλής του τακτικού σώματος για την απελευθέρωση της Χίου, η Ιώνιος Φάλαγξ διαλύθηκε και οι περισσότεροι άντρες της επέστρεψαν στο Ναύπλιο και εντάχθηκαν στα νέα σώματα που συγκροτήθηκαν όταν έφτασε ο κυβερνήτης Καποδίστριας στην Ελλάδα.
Συμπερασματικά, η συμμετοχή των Κυπρίων στην Επανάσταση του ’21 αποτελεί ένα ακόμη αδιάσειστο τεκμήριο της ελληνικότητας της Κύπρου. Οι Έλληνες της Κύπρου, μαζί με όλους τους άλλους Έλληνες, αντιλαμβάνονται τον Αγώνα της ανεξαρτησίας ως δικό τους αγώνα για αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και αυτό θα επανεπιβεβαιωθεί τις επόμενες δεκαετίες όταν χιλιάδες Κύπριοι θα συμμετάσχουν σε όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες της νεότερης Ελλάδας.
Αναδημοσίευση από την έκδοση: 200 Χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Η συμβολή των Ελλήνων της Κύπρου
(Επετειακή έκδοση από τη Διεύθυνση Ιστορίας της Εθνικής Φρουράς της Κύπρου)
